چرا قضاي نماز مادر بر پسر بزرگتر واجب نيست؟

براي دريافت پاسخ بايد به چند نكته توجه نمود:
روايات متعددي داريم كه،از ميت، نماز و روزه و…قضا شود ازاين جهت فرقي بين زن و مرد نمي گذارند.
امام صادق (عليه السلام) فرمودند: «اَلصلاةُ التي دَخَلَ (حَصَلَ) وَقتُها قَبلَ اَن يَمُوتَ المَيتُ يَقضي عَنهُ اَولَي الناسِِ.»؛« قبل از آن كه انسان بميرد اگر وقت نماز رسيد (و آن نماز قضا شد) آن نماز را سزاوارترين و نزديك ترين فرد به ميت قضا مي كند.» و باز آن حضرت (عليه السلام) فرمودند: «از طرف ميت حج، روزه، آزاد كردن بنده و هر كار خوبي قضا مي شود.»[1]
بنا به نظر برخي از مراجع – كه نام آن ها درنكته دوم خواهد آمد – كلمه«ميت» شامل زن و مرد مي شود و اگر در بعضي از روايات كلمه «مرد» ذكر شده است از باب غلبه و مثال است. مانند اين كه گفته شود: «مردى» در نماز بين ركعت 2 و 3 شك كرد و اين گونه بيان به آن معنا نيست كه اگر زن شك كند حكمش چيز ديگر است.
هر چند مشهور فقها فرموده اند كه قضاي نماز و روزه مادر بر پسر بزرگ واجب نيست اما بزرگاني ديگر مانند صاحب عروة، صاحب وسيله، مرحوم آيت الله اراكي، مكارم شيرازي و مقام معظم رهبري فرموده اند: فرقي بين پدر و مادر از اين جهت نيست يعني همان گونه كه قضاي نماز و روزه پدر بر پسر بزرگ واجب است قضاي نماز و روزه مادر نيز واجب مي باشد.[2] برخي از مراجع نيز مانند آيت الله فاضل لنكراني و صافي گلپايگاني قضاي نماز مادر را بنابر احتياط واجب بر پسر بزرگ واجب دانسته اند [3].
اگر پدري فوت كرد و همه ي فرزندان او دختر بودند در اين جا فرقي بين پدر و مادر نيست.
اگر نماز قضاي پدر بر پسر بزرگ تر واجب است و نماز قضاي مادر واجب نيست براي آن است كه آن روزي كه اين مادر، دختر بود حضرت حق تعالي قضاي نماز و روزه پدر را به عنوان تكليف زايد بر او واجب نكرده بود. امروز هم كه آن دختر مادر شده خداي حكيم نمي فرمايد نماز قضاي اين مادر بر پسر بزرگ تر واجب است.
ولي اين پدر آن روزي كه پسر بود خداوند قضاي نماز پدر را به عنوان يك تكليف زيادي بر او واجب كرد امروز هم فوت كرده پسر بزرگش بايد نماز قضايش را به جا آورد.
بنابراين:
اولا: خداوند متعال در تكليف نمودن بين دختر و پسر فرقي قائل نشده.
ثانيا: اگر تفاوت اندكي در اين حكم بين زن و مرد وجود دارد از روي حكمت مي باشد. [4]
در پايان گفتني است؛ در خصوص چگونگي احكام الهي خوب است با واقع بيني و بدون پيش فرض نگاه تحقير آميز به مرد يا زن، موضوع را مورد بررسي قرار دهيم. زيرا مرد و زن هر دو آفريده خداوند و هر كدام نقش مهمي را در اين نظام هستي و به دنبال آن زندگي فردي، خانوادگي و اجتماعي ايفا مي كنند. بنابراين دليل ندارد به جهت نظر برخي مراجع تقليد مبني بر اين كه نماز قضاي مادر بر پسر بزرگ تر واجب نيست، نتيجه گيري كنيم كه از سوي خداوند به شخصيت زن توهين شده، بلكه اين تفاوت ميان پدر و مادر چه بسا بر اساس يك واقع بيني شكل گرفته است. به طوري كه همان گونه كه پسر بزرگ تر برخي از اموال اختصاصي پدر به او مي رسد و دلايل متعدد روان شناختي و اجتماعي ديگر جايگاه خاص را براي جايگزيني پسر بزرگ تر به جاي پدر ايجاد كرده است اين وظيفه نيز الزامي شده است. اين براي نماز قضاي مادر اين ويژگي نيست بلكه وظيفه اخلاقي همه فرزندان است كه اين مسئوليّت را بر عهده بگيرند. در نهايت فتاواي مراجع عظام تقليد در اين موضوع نقل مي شود:

سوال: آيا قضاي نمازهاي مادر نيز (مانند پدر) بر پسر بزرگتر واجب است؟

حضرات آيات امام و سيستاني: قضاي نماز مادر بر پسر بزرگتر واجب نيست.

آيت الله صافى: اگر مادر به جهت عذرى نماز يا روزه‌اش را به جا نياورده باشد، بعد از فوت او بر پسر بزرگتر واجب است قضا نمايد يا براى انجام آن اجير بگيرد هر چند مادر نتوانسته قضا كند و بنا بر احتياط اگر از روى نافرمانى هم ترك كرده باشد؛ پسر بزرگتر بايد آن را قضا نمايد يا براى او اجير بگيرد.

حضرات آيات فاضل و رهبري: احتياط واجب آن است كه پسر بزرگتر نماز و روزۀ فوت شدۀ مادر را قضا نمايد.

حضرات آيات زنجانى و وحيد: قضاى نمازهاى مادر بر او واجب نيست، بلكه مطابق احتياط استحبابى است.

آيت الله مكارم: بر پسر بزرگتر واجب است كه نماز و روزه‌هايى كه از مادرش فوت شده و از روى نافرمانى نبوده و توانايى بر قضا داشته، بعد از مرگ او به جا آورد بلكه اگر از روى نافرمانى هم ترك كرده باشد، بنا بر احتياط مستحب بايد به همين طور عمل كند.

آيت الله نورى: اگر مادر نماز و روزۀ خود را به جا نياورده باشد و چنانچه مى‌توانسته‌ قضا كند، بر پسر بزرگتر واجب است كه بعد از مرگ او به جا آورد، يا براى او اجير بگيرد و قضاى نماز و روزه‌اى كه مادر از روى طغيان و تمرّد به جا نياورده ‌بنابر احتياط واجب بر پسر بزرگتر واجب نيست.

نكته: مراد از پسر بزرگتر، بزرگترين پسرى است كه در هنگام مرگ پدر و مادرزنده باشد.[5]

پي نوشت :
[1] – ر ك وسائل‏ الشيعة،ج 8، ص 281،باب 12از ابواب قضاءالصلوات
[2] – براي توضيح بيش تر ر.ك جوادي آملي زن در آيينه جلال وجمال،نشر فرهنگي رجا،1374، ص410؛ آيت الله اراكي، المسايل الواضحه،مكتب الاعلام الاسلامي،1414ه.ق،ج1، صص242و243؛آيت الله خامنه اي،رساله اجوبه استفتاات(ترجمه فارسي)نشر بين الملل،1381،ج2، ص110؛ آيت الله مكارم شيرازي، رساله عمليه، مساله 1205
[3] – حاج شيخ لطف الله صافي گلپايگاني، رساله توضيح المسائل، چاپ شصت و ششم 1430 هـ ق/ 1388، مسأله1399. آية الله فاضل لنكراني، رساله عمليه، ص 232
[4] – برگرفته از كتاب «زن در آيينه جلال و جمال» از حكيم فرزانه استاد علامه آية الله جوادي آملي نشر فرهنگي رجا،1374، ص410
[5]- توضيح المسائل مراجع؛ ج1، م 1390. آيت الله خامنه اي، پرسش هاي متداول، م117. آيت الله وحيد،توضيح المسائل، م 1398.